Sendika Türleri

4-Sendika Türleri:

Sendikalar, uzmanlık temelinde aynı mesleği yapan işçileri bir araya getirebilir. Bu türden sendikalar, “meslek sendikası” olarak adlandırılır. Buna karşılık, aynı işkolunda veya işyerinde çalışanların kurdukları sendikalar da vardır. Bunlar ise, “işkolu sendikası” veya “işyeri sendikası” olarak adlandırılır. Sendikalar, başlangıçta meslek esasına göre kurulmuşken; daha sonra bunların işyeri veya işkolu esasına göre kurulmaları benimsenmiştir.

Türk hukukunda, esas olarak, meslek sendikaları kabul edilmemiş ve işçiler ile işverenlerin işkolu sendikası kurmaları benimsenmiştir. Ülkemizde sendika kurucuları, kuracakları sendikayı işkolu esasına göre ama Türkiye çapında faaliyet gösterme zorunluluğu olmaksızın kurmak durumundadır.

a)İşyeri Sendikası:

İşyeri sınırları içerisinde faaliyet göstermek için kurulan sendikalardır. 274 sayılı sendikalar kanunda serbest olan işyeri sendikaları 2821 sayılı kanunla yasaklanmış ve 6356 sayılı kanunda 2821’dekini benzer düzenleme içermektedir. 

b)İşkolu Sendikası:

Öz Bilgi Türkiye’de işkolu esasına göre sendikalar örgütlenir.

İşçiler ve işverenler, ancak işkolu esasına göre bir işkolunda faaliyette bulunmak amacıyla bu işkolundaki işçiler ve işverenler (kamu işverenleri hariç) tarafından kurulabilir(Tunçomağ ve Centel, 2013:263).

İşkolu, bir ülkede yapılan işlerin belirli sayıda gruplandırılarak her bir gruba iş kolu denilmesidir. İşkolu işyerindeki faaliyet esas alınarak yapılan bir gruplandırma olup bir işyeri sınırları içinde münferit olarak işçilerin yaptıkları işlerin veya mesleklerin bir önemi yoktur. Önemli olan işyerlerinde ağırlıklı olarak yürütülen faaliyettir. İşkolu esasına göre sendikalaşma ilkesi, işçilerin sendika kurma veya sendikaya üye olmada mesleklerine ve yaptıkları işe bakılmaksızın sadece işyerinin girdiği işkoluna göre sendika hakkının kazanılmasıdır. 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu yürürlükten kaldırılan 2821 sayılı eski sendikalar kanununda olduğu gibi sendikalaşmada işkolu esasını benimsemiştir. Bunun tek istisnası, 2821 sayılı kanunda da mevcut olan hüküm 6356 sayılı kanunda da korunmuş ve kamu işveren sendikalarının farklı işkolundaki kamu işverenleri tarafından kurulması ve faaliyette bulunması yolu açık tutulmuştur(Şahlanan, 2013:15).   

Ülkemizde sendikal örgütlenmede son yıllarda sıkıntı yaşanmaktadır. 1988 yılında TİS kapsamındaki ücretli sayısı 1.591.360 iken, sayı 2010 yılına gelindiğinde 805.525’e kadar düşmüş; toplam ücretli sayısı ise aynı dönemde 7.170.000’den 13.762.000’e çıkmış, dolayısıyla sendikalaşma oranı yüzde 22,2’den yüzde 5’9’a gerilemiştir.

Bununla birlikte Türkiye’de hala kamu işçileri, TİS kapsamındaki işçiler içinde çoğunluğu oluşturmaktadır. Yalnızca özel sektörde çalışan işçiler bakımından sendikalaşmanın durumuna bakıldığında çok daha vahim bir tablo görülmektedir. Özel sektörde işçi istihdamında patlama yaşanmasına rağmen, TİS kapsamındaki işçi sayısı düşmekte, özel sektörde sendikalaşma dibe vurmaktadır. 1995 yılında özel sektörde çalışan işçi sayısı 5.584.000 iken, bu rakam 2010 yılına gelindiğinde 10.748.388’e ulaşmış, ancak aynı dönemde TİS kapsamındaki işçi sayısı 437.788’den 380.218’e, özel sektörde sendikalaşma oranı ise yüzde 7,8’den yüzde 3,5’a düşmüştür (Sosyal-İş Sendikası, 2012).

2013 yılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı sendikalı işçi istatistiklerine göre ülkemizde işçilerin çalıştıkları işkolları ve üye oldukları sendikalar tablo 1. aşağıda verilmiştir. 

Tablo 1 Türkiye’de İşkollarındaki İşçi Sayıları ve Sendikaların Üye Sayıları

İşkolu	T.İşçi	Sendikanın Adı	Üye Sayısı	Üye %
Avcılık, Balıkçılık, Tarım ve Ormancılık	123.171	T.Orman-İş Tarım-İş Bir Orman-İş Öz Orman-İş	724 9.953 0 23.780	0.59 8.08 0 19.31
Gıda Sanayi	520.913	Şeker-İş Öz Gıda-İş Tek Gıda-İş Gıda-İş	15.667 20.971 31.179 1.788	3.01 4.03 5.99 0.34
Madencilik ve Taş Ocakları	186.698	Türk Maden-İş Genel Maden-İş Dev Maden-Sen Öz Maden-İş	24.201 11.418 178 97	12.96 6.12 0.10 0.05
Petrol, Kimya,Lastik, Plastik ve İlaç	466.031	Petrol-İş Lastik-İş İlkim-İş Öz Petrol-İş	27.392 7.168 15 461	5.88 1.54 0.00 0.10
Dokuma, Hazır Giyim ve Deri	995.640	Öz İplik-İş Teksif T.Deri-İş Doku Ör-İş Tekstil Batis Hür Teksitl-Sen	17.006 54.845 1.804 97 10.203 1.678 0	1.71 5.51 0.18 0.01 1.02 0.17 0.00
Ağaç ve Kağıt	222.981	Ağaç-İş Selüloz-İş Öz Ağaç-İş Yapsan-İş Tümka-İş Öz Kağıt	2.446 3.268 7.380 26 593 719	1.10 1.47 3.31 0.01 0.27 0.32
İletişim	68.394	T.Haber-İş	16.203	23.69
Basın, Yayın ve Gazetecilik	104.141	Basın-İş TGS Basın-İş Medya-İş	1.791 817 546 560	1.72 0.78 0.52 0.54
Banka, Finans ve Sigorta	265.736	Bass Banksis Basisen Bank-Sen	10.446 11.584 38.131 493	3.93 4.36 14.35 0.19
Ticaret, Büro Eğitim ve Güzel Sanatlar	2.151.600	Koop-İş Tez-Koop-İş TYS Müzik-Sen Sine-Sen Sosyal-İş T.Büro-İş Oyuncular Sen. Öz Büro-İş	28.089 50.319 0 0 15 7.246 55 40 5.988	1.31 2.34 0.00 0.00 0.00 0.34 0.00 0.00 0.28
Çimento, Toprak ve Cam	161.908	T.Çimse-İş Kristal-İş Sersan-İş	20.142 6.747 220	12.44 4.17 0.14
Metal	1.367.258	Türk Metal Çelik-İş Birleşik Metal-İş Metsan-İş Kalıp-İş Çesen Tek Metal-İş Bamis	151.734 24.493 26.061 64 112 78 636 147	11.10 2.01 1.91 0.00 0.01 0.01 0.05 0.01
İnşaat	1.438.464	Yol-İş İnsan-İş Devrimci Yapı-İş	32.385 1.370 2	2.25 0.10 0.00
Enerji	234.575	Tes-İş Ensan-İş Enerjisen	45.882 309 279	19.56 0.13 0.12
Taşımacılık	671.179	Demiryol-İş Hava-İş Tümtis Nakliyat-İş Karsan-İş Taşıma İş Sen	14.563 13.497 6.775 2.789 578 26	2.17 2.01 1.01 0.42 0.09 0.00
Gemi Yapımı ve Deniz Taşımacılığı Ardiye ve Antrepoculuk	143.764	Liman-İş Türkiye Dok Gemi-İş Türk Deniz-İş Limter-İş	3.140 2.245 4.536 134	2.18 1.56 3.16 0.09
Sağlık ve Sosyal Hizmetler	281.196	Sağlık-İş Dev Sağlık-İş Sıhhat-İş	5.264 1.234 656	1.87 0.44 0.23
Konaklama ve Eğlence İşleri	630.768	Toleyis Oleyis Turkon-İş Spor-Emek-Sen Dev Turizm-İş Futbol-Sen	14.012 6.357 7.194 0 7 279	2.22 1.01 1.14 0.00 0.00 0.04
Savunma ve Güvenlik	191.784	Türk Harb-İş Öz-İş Güvenlik-İş Öz Güvenlik-İş	21.134 1.936 239 0	11.02 1.01 0.12 0.00
Genel İşler	655.417	Belediye-İş Hizmet-İş Genel-İş Konut-İş Tüm Belediye-İş	41.314 51.079 41.466 175 1	6.30 7.79 6.33 0.03 0.00
Toplam İşçi	10.881.618	Top.Sendikalı İşçi	1.001.671	9.21

Kaynak: Poyraz, 2013:227

5-Türkiye’de Sendikal Örgütlenmenin Temel Özellikleri:

Ülkemizde sendikaların örgütlenmelerini dört temel özellik şekillendirmektedir.

-Yasal Sınırlar ve Sendikalaşma Biçimi,

-Örgütsel Tekelleşme ve Yoğunlaşma,

-Merkezileşme ve Otorite Sorunu,

-Sendikalar, Hükümet İlişkileri ve Siyaset

a)Yasal Sınırlar ve Sendikalaşma Biçimi:

İlk sendikalar kanunu 274 sayılı Sendikalar Kanununa göre sendikaları işyeri ve işkolunda kurulabileceği kabul edilmiş, sendikal üst kuruluşlar olarak 1970 yılına kadar federasyon ve konfederasyonlar öngörülmüş, 1970’ten sonra federasyonlar yasaklanmıştır. 1983 tarihinde yürürlüğe giren 2821 sayılı sendikalar kanunda ise sadece işkolunda sendikaların kurulabileceğini ve üst kuruluş olarak sadece konfederasyonlara kurulacağı öngörülmüştür. bu 6356 sayılı son kanunda da aynen muhafaza edilmiş bir düzenlemedir. Bu düzenlemeyle meslek sendikacılığı, işyeri ve işletme sendikacılığı, bölge sendikacılığı ve federasyonlar yasaklanmış olmaktadır. Bu düzenlemenin gerekçesi olarak da, işkolun sendikacılığının güçlü sendikacılığı oluşturacağı görüşü yer almıştır.

Bu düzenlemeyle devlet, yasalar aracılığı ile az sayıda, merkezi sendikalar yaratmayı amaçlamıştır. Böylece denetlenemeyen, çalışma hayatında sürekli rekabete ve çatışmalara yol açan, kontrol edilmesi ve merkezi olarak yönlendirilmesi oldukça zor çok sayıda sendika yerine, daha kolay kontrol edilebilecek az sayıda sendika ile çalışma hayatı denetim altına alınmış olacak, çatışmalar büyük uyuşmazlıklara dönüşmeden, rekabet baskısından sıyrılmış olarak, sonuçlandırılabilecektir.

b)Örgütsel Tekelleşme ve Yoğunlaşma:

Sendikalar, üye olmayan işçilerin yanı sıra kendi aralarında da rekabet etmek durumuyla karşı karşıya kalmaktadırlar. Birer tepe örgütü olan konfederasyonlar arasındaki rekabet kadar, bir konfederasyona üye diğer sendikalar arasında da ücret politikası ve benzeri konularda rekabet söz konusu olabilmektedir. Dünyada II. Dünya Savaşı’ndan sonra bağımsız sendikaların sayısında önemli düşüş yaşanırken, Türkiye’de sendikal faaliyetlere ve örgütlenmeye yeni izin verilmesi nedeniyle sendika sayısı hızla artmıştır. 2821 sayılı sendikalar kanunda sadece işkolunda sendikalaşma ilkesinin benimsenmesi ile sendika sayılarında azalmalar başlamıştır. 1978 yılında 912, 1980 yılında 733 olan işçi sendikaları sayısı, 1984 yılında 138’e, 1989 yılında 82’ye düşmüştür.

Ülkemizde sendikalar üç büyük konfederasyona bağlı olarak faaliyet yürütmektedir. Bunlar DİSK, TÜRK-İŞ ve HAK-İŞ’tir.

c)Merkezileşme ve Otorite Sorunu:

Merkezi konfederasyonun otoritesi en üst düzeyde eleman tayini, işkolu eylemlerini ve grevleri kontrol etme ve kararlaştırma, en düşük düzeyde toplu pazarlık görüşmelerini bağıtlama yetkisi gibi özelliklere sahip olma kriterleri ile ölçülmektedir. Bu açıdan bakıldığında, Türkiye’de yasalar merkezi konfederasyonların bağlı sendikalar üzerinde otorite sahibi olmasını engelleyen önemli bir düzenleme içermektedir. Örneğin, toplu pazarlık yapma ehliyeti ve yetkisinin sadece işkolu sendikalarına verilmesi, konfederasyonları böyle bir otoritenin oluşması ve kullanılmasından yoksun bırakmaktadır. Yine toplu pazarlık sürecine bağlı olarak grev ve grev dışı eylemlerin kararının alınıp uygulanması işkolu sendikalarına ait olmaktadır. Sendikaların kendi personelini seçip tayin etmesinde merkezi konfederasyonun ciddi sayılabilecek bir müdahalesi olmamaktadır.

d)Sendikalar, Hükümet İlişkiler ve Siyaset:

Toplam nüfus içinde ücretlilerin oranının ve ücretlere göre sendikalaşma oranın düşük olmasının yanı sıra, merkezi konfederasyonların bağlı sendikalar üzerinde otorite sahibi olmayışı, bu konfederasyonları hükümetler karşısında zayıf kılmakta, pazarlık gücünü düşürmektedir. Bu haliyle de korporatist politikalar oluşturulması için elverişli görünmemektedirler(Çetik ve Akkaya, 1999:125-130).